Dugo vremena je Savski trg bio mesto susreta umornih putnika iz unutrašnjosti, koji bi prvi put udahnuli Beograd i gradsku vrevu na izlasku iz zgrade Glavne železničke stanice, i lokalaca, užurbanih u obavljanju svojih dnevnih obaveza. Na ovom mestu, 1892. godine, i genijalni srpski izumitelj, Nikola Tesla, prvi put je osetio dah srpske prestonice sišavši sa voza kojim je pristigao iz Budimpešte da bi primio orden Svetog Save i održao predavanje na Beogradskom univerzitetu.

Glavna železnička stanica je izgrađena 1884. u duhu akademizma i predstavlja arhitektonski dragulj ne samo ovog dela grada, već i celokupnog urbanog područja. Ovo izuzetno zdanje svečano je otvoreno 20. avgusta iste godine, kada je prostor nosio ime Žitni trg, zbog džakova pšenice koji su stizali sa obližnjih dokova i tu se prepakivali. Nakon završetka Velikog rata (Prvog svetskog rata), ovaj deo grada dobija naziv Vilsonov trg, u čast američkog predsednika Vudra Vilsona, koji se pokazao kao veliki prijatelj Srbije i ukazao ogromno poštovanje srpskom narodu za njegove napore i patnju tokom ratnih godina proglasivši Srpski dan u Americi, 28. jula 1918, tačno na četvrtu godišnjicu austrougarske objave rata našoj zemlji. Tog dana se dogodio i svojevrstan presedan, kada se na Beloj kući u Vašingtonu zavijorila srpska zastava, u znak odavanja pošte srpskim junacima iz rata, ali i kao izraz prijateljstva za naredna pokolenja. Jedine dve zastave stranih država koje su se ikada zavijorile na Beloj kući bile su srpska, te 1918. godine, i francuska, čiji se barjak našao na jarbolu 1920. godine, povodom proslave Dana pada Bastilje.

Zgrada stare Glavne železničke stanice

Izgradnjom pruge, u drugoj polovini 19. veka, stekli su se uslovi da se Beograd razvije u pravu evropsku prestonicu. Već od 1885. godine glavni grad Srbije postao je regularno stajalište na trasi čuvenog Orijent ekspresa, luksuznog voza koji je spajao Istok i Zapad Evrope, Pariz i Istanbul, i koji je kroz srpsku prestonicu prolazio, i zaustavljao se po nekoliko časova na peronu Glavne železničke stanice, u narednih gotovo sto godina, sve dok ova linija nije obustavljena, 19. maja 1977.

Beograd, poznat po svom kosmopolitskom duhu, dugo vremena je za ishodište svoje kulturne i privredne širine imao baš ovo mesto.

Nakon Drugog svetskog rata, javni prostor oko Glavne železničke stanice dobio je sadašnji naziv - Savski trg, zbog reke Save koja protiče u neposrednoj blizini.

Osamdesetih godina prošlog veka, ovo mesto postaje simbol svega što je nemoralno i društveno neprihvatljivo ili prokazano. Tu je bioskop “Partizan”, u kojem se puštaju pornografski filmovi, a prostitutke se mogu videti kako šetaju i nude svoje usluge usred bela dana. Tu su raznorazni sumnjivi likovi koji preprodaju drogu ili uživaju u njoj, džeparoši, nasilnici, kao i svi ostali koji pokazuju različite oblike društveno devijantnog ponašanja. Ili beskućnici, oni sa kojima se život dobrano poigrao i ostavio ih da tumaraju tuda bez ikakve nade.

Izgled stare Glavne železničke stanice i Savski trg pre rekonstrukcije

Zgrada Glavne železničke stanice je, posebno devedesetih godina prošlog veka, izgubila i poslednji trag nekadašnjeg sjaja i postala jedno posve neugledno mesto, simbol posrnule zemlje i sveopšteg siromaštva.

Početkom 2021. godine, istorija ovog mesta dobija svoje novo poglavlje.

Panoramski pogled na Savski trg i spomenik Stefanu Nemanji, sa zgradom stare Železničke stanice u pozadini

Rekonstruisani Savski trg sa grandioznim spomenikom Stefanu Nemanji izazvao je dosta reakcija i polemika u srpskoj javnosti. Pre opsežnih radova koji su izvršeni na potpunom preuređenju ovog polukružnog prostora (ili polueliptičnog, preciznije), Savski trg je predstavljao veliku i prometnu saobraćajnicu, koja je u najširem delu imala četiri kolovozne trake u jednom smeru i tri u drugom, i između pešačka ostrva sa tramvajskim stanicama. Imala je odvojenu široku prilaznu ulicu ulazu Glavne železničke stanice, za putnike i taksi vozila, kao i lučni krak, sa jedne strane oboda, u tri kolovozne trake, koji je služio kao okretnica za vozila gradskog prevoza. Popločan je bio samo jedan neveliki trouglasti plato, koji je predstavljao više improvizovano odmorište za pešake, sa nekoliko kamenih klupa, negoli planski osmišljen funkcionalni prostor.

Nakon rekonstrukcije, ovaj trg je postao u najvećem delu pešački plato, dok se saobraćaj odvija samo po lučnom obodu u četiri kolovozne trake, po dve u oba smera, koje su odvojene po sredini tramvajskim šinama.

Pogled s leđa na spomenik Stefanu Nemanji sa panelima dinastije Nemanjića

Od prometne saobraćajnice, gde su se pešaci kretali samo na trotoaru, namerni da uhvate prevoz do svog odredišta, bilo da je to u urbanim okvirima, vozilima gradskog saobraćaja, ili van grada, vozom, ovaj prostor je prenamenjen u pešačku zonu, gde ljudi dolaze da se prošetaju i nadahnjuju kulturno-istorijskim sadržajima.

Neophodan uslov za izvođenje ovog poduhvata bilo je izmeštanje Glavne železničke stanice, čije će prostorije dobiti novu namenu u narednih par godina. Naime, ova zgrada, koja je sama po sebi spomenik kulture, postaće sedište Istorijskog muzeja Srbije, saobrazna sa spomenikom osnivaču srednjovekovne srpske države, Stefanu Nemanji, i činiće jedno koherentno kulturno-istorijsko jezgro grada.

"Plava lokomotiva"

Sećanje na drugačiju prošlost ovog mesta očuvano je kroz “Plavu lokomotivu”, postavljenu između zgrada Glavne železničke stanice i Pošte, davne 1984. godine, u čast stogodišnjice izgradnje pruge Beograd - Niš (kada je i otvorena zgrada Glavne železničke stanice), ali i Dana železničara i tridesetogodišnjice radničkog samoupravljanja Jugoslovenske železnice. Najavljeno je da će ovaj svojevrstan spomenik srpskoj železnici ostati na tom mestu, ali je potrebno da lokomotiva bude restaurirana pošto se nalazi u dosta lošem stanju. Ova lokomotiva je od 1947. do 1957. godine vukla Titov luksuzni “Plavi voz”, kojim se maršal vozio po celoj Jugoslaviji, a u kojem je ugostio i mnoge svetske državnike, između ostalih i englesku kraljicu Elizabetu II.

I dalje, međutim, ostaje problem drumskog saobraćaja i potencijalnih “čepova” koji će stvarati znatnim sužavanjem kolovoza, s obzirom da ova tačka spaja vrlo bitne puteve između starog dela grada i Novog Beograda. Ipak, i to bi u narednom periodu trebalo da bude rešeno radovima na ostalim saobraćajnicama, najavljenim izmeštanjem starog tramvajskog mosta, izgradnjom novog, većeg mosta i, posledično, preusmeravanjem saobraćaja.

Centralni deo Savskog trga sa spomenikom Stefanu Nemanji

Pešačka zona sada iznosi preko 12 000 kvadratnih metara, u odnosu na tek nešto više od 2000 kvadrata koje je zauzimao mali plato, pre rekonstrukcije. Takođe, površina sadašnjeg platoa je dvostruko veća od površine platoa na Trgu republike, koji se smatra glavnim gradskim trgom. Na ovaj način dobijen je simbolički trougao, sa tri velika i prelepa javna prostora, koji omeđuju uži centar grada, na potezu Trg republike - Vračarski plato (sa Hramom Svetog Save) - Savski trg. Ove tri lokacije su međusobno udaljene oko 1,5 do 2 kilometra, što znači da se mogu obići u laganoj šetnji.

Spomenik Stefanu Nemanji sada zauzima centralni deo Savskog trga, a sa visinom od 23,5 metra svakako predstavlja i najupečatljiviji deo ove prostorne celine. Njegova monumentalnost je svakako bila jedna od spornih tačaka, kako u krugovima struke, tako i kod šire javnosti. Naime, argument protiv izgradnje grandioznog spomen obeležja jednoj od najvažnijih figura srpske istorije bilo je upravo to što svojom veličinom, tvrde neki, ne odgovara urbanom gradskom jezgru. Osim toga, navodi se, stavlja u drugi plan zgradu stare Glavne železničke stanice, koja je arhitektonsko delo od izuzetne vrednosti i kulturni spomenik sam po sebi, i koja više ne može da dođe do punog izražaja. Spomenik za nekoliko metara nadvisuje ovu zgradu, a postavljen je na otprilike pedesetak metara od njenog glavnog ulaza, tako da, reklo bi se, vizuelno ne predstavlja značajnu opstrukciju.

Pogled na Savski trg iz Nemanjine ulice

Na um nam pada spomenik Mariji Tereziji, u Beču, visok gotovo 20 metara, koji se takođe nalazi u samom centru grada, između dva, gotovo preslikana zdanja, Muzeja istorije umetnosti i Prirodnjačkog muzeja. Razlika je u tome, međutim, što u središnjem delu ovih zgrada, kupole značajno (skoro dvostruko) nadmašuju visinu spomenika, dok su i krila ovih građevina za nekoliko metara viša od njega, tako da je opšti utisak da ova zdanja svojom veličinom apsorbuju monumentalnost spomenika, a nikako obratno.

Još jedan interesantan detalj, kojim se nećemo previše baviti, a koji može doprineti različitim utiscima kod posmatranja spomenika u kontekstu njegove okoline, jeste i veličina postamenta, koja u slučaju spomenika Stefanu Nemanji iznosi tek nešto više od polovine ukupne visine, dok u slučaju Marije Terezije čini gotovo tri četvrtine spomenika. Odnos visine figure i postamenta takođe može da igra značajnu ulogu u stvaranju kompletnog utiska.

Ne želeći da se svrstavamo ni na jednu stranu, ostavićemo, na kraju, vama da prosudite.

Spomenik Stefanu Nemanji obiluje simbolikom, koja je takođe predmet mnogobrojnih rasprava i kontroverzi. On stoji na razbijenom vizantijskom šlemu, koji se na četiri kraka oslanja na zemlju, što simbolizuje da je nezavisnost srpske srednjovekovne države izvojevana u borbi sa Romejskim ili Istočnim rimskim carstvom.

Smatramo da se ova simbolika ne može tumačiti na način, kako se čuje u nekim objašnjenjima, da je srpska država nastala na vizantijskim ruševinama, pošto je Vizantija još nekoliko vekova postojala kao moćna država. Takođe, jedno od shvatanja jeste i da se “srpska kultura rodila iz vizantijske”, kako je naveo autor spomenika, ruski akademski vajar Aleksandar Rukavišnjikov. I ovakovo objašnjenje može se smatrati upitnim, ali ovom prilikom ne želimo da zalazimo previše u istorijske procene. Određene paralele mogu se posmatrati u odnosu na antički grčki mit o rođenju boginje Atine iz napukle Zevsove glave.

Kako je postament višeslojan, šlem je tek njegov gornji deo. Ispod šlema nalazi se i glavni deo postamenta, koji je izveden u obliku pozlaćene episkopske štake ili paterice njegovog sina, Svetog Save, koja je zabodena pet metara u zemlju, što se može videti kroz providno staklo u podnožju spomenika. Iznad zemlje nalazi se vrh štapa i glava štake koja podseća na žir, pa je u prvo vreme, često pogrešno, a često i maliciozno, navođeno kako Stefan Nemanja stoji na žiru.

Spomenik Stefanu Nemanji sa postamentom u obliku glave episkopske štake, prekrivene napuknutim vizantijskim šlemom

U javnosti se ova episkopska štaka često nepravilno označava kao žezlo, što je vladarska insignija monarha i nikako se ne može povezati sa Stefanon Nemanjom, koji je imao titulu velikog župana, ali ni sa njegovim sinom, koji je bio prvi arhiepiskop srpske pravoslavne crkve i samim tim mogao je nositi samo episkopsku štaku. U 17. veku izvršene su značajne prepravke štake čime je ona izgubila svoj autentični izgled, tako da je predstava koju gledamo na spomeniku zapravo izmenjena verzija. Ipak, ovo je, navodi se, jedini lični predmet koji je ostao od Svetog Save i čuva se u riznici manastira Mileševa. Jedno od otvorenih pitanja jeste i simbolika Nemanjinog stajanja na episkopskoj štaci svoga sina.

Glava štake, koju pokriva razbijeni šlem, predstavlja “gorski kristal” ili kvarc. Ovaj poludragi kamen krasi originalnu patericu. Na tom delu spomenika, sa prednje strane, nalazi se veliki Studenički krst, poseban po tome što je rascepljen u donjem delu, što simbolizuje sa jedne strane ranohrišćansku ikonografiju sidra, a sa druge rast i napredak, odslikan u floralnim završecima.

"Studenički krst" (sa leve strane)

Ovaj krst nalazi se iznad severnog portala na Bogorodičinoj crkvi u Studenici, zadužbini Stefana Nemanje iz 1196. godine. Pored njega, sa jedne strane imamo predstavu Bogorodičine crkve, a sa druge manastir Hilandar.

Predstava Studenice na postamentu spomenika i manastir Studenica

Pozlaćeni držač glave episkopske štake, u podnožju postamenta, prošaran je predstavom vinove loze, što je, kako se navodi, simbol blagorodne dinastije Nemanjića, ali upućuje i na predanje prema kojem je ova biljka izrasla iz grobnog mesta Stefana Nemanje nakon što je prvobitno sahranjen u manastiru Hilandar.

Predstava manastira Hilandar

Sa prednje strane stoji veliki natpis u dva reda “Veliki župan srpski Stefan Nemanja”, a iznad njega prikazan je grb Nemanjića.

Takođe, na ovom delu postamenta nalazimo i predstave mitološkog bića, Sirin (pola žena, pola ptica), koje krasi nadvratnik zapadnog, glavnog portala u Studenici, i studeničkog orla, koji se nalazi na istom mestu, iznad ulaza u Bogorodičinu crkvu, i koji predstavlja, kako se navodi, “Stefana Nemanju, srpski narod i državu, koja se čupa iz svih meteža ovoga sveta da bi se razvila i uzletela ka večnom pristaništu - carstvu Hristovom”.

Nadvratnik glavnog portala Bogorodičine crkve u Studenici

Sirin i studenički orao

Sa unutrašnje strane krakova šlema nalaze se četiri predstave, koje su, verujemo, simbolično oslikane na podlozi vizantijsko-plave boje (lat. lapis lasuli) sa žutim zvezdicama, što asocira na jednu od najlepših srpskih fresaka, kolokvijalno nazvanu “Studeničko raspeće”, u originalu “Raspeće Isusa Hrista”, oslikano u boji koja je bila toliko retka i koju je bilo toliko teško pronaći, da je bila skuplja i od samog zlata. Kažu da je za samo litar ove boje, koja se dobijala iz usitnjenog poludragog avganistanskog kamena, trebalo dati više od kilograma zlata. Ova boja je, pored svoje lepote, izuzetno postojana i bila je veoma korišćena u oslikavanju naših manastira, doduše, onih koji su mogli da je priušte.

Postoji interesantna priča, za koju ne znamo da li je istinita, a svakako bismo voleli da jeste, koja kaže da je i veliki italijanski slikar, Đoto, prvi put video ovu boju baš u našim manastirima, kao i predivne predstave na njihovim zidovima, pa je u tom koloritu oslikao i čuvenu Kapelu Skrovenjija, u Padovi.

"Studeničko raspeće" i vizantijsko-plava boja sa žutim zvezdicama kao podloga za predstave iz Nemanjinog života

Uđemo li, dakle, podno šlema, videćemo sledeće predstave (slika ispod): Stvaranje srpske države, simbolično kroz bitke koje je Nemanja vodio (dole desno); Sabor u Rasu 1196. godine, kada je Nemanja predao vlast svom srednjem sinu, Stefanu, koji će u istoriji ostati poznat kao prvi srpski kralj, Stefan Prvovenčani (gore levo); loza Nemanjića, kroz genealoško stablo za koje je uzet predložak iz manastira Visoki Dečani (dole levo); prenos moštiju Stefana Nemanje iz Hilandara u Studenicu (gore desno).

Konačno, ni izgled same figure Stefana Nemanje nije mogao da prođe bez vrlo glasnih zamerki. Postoji nekoliko problema u njegovoj predstavi, na kojima su insistirali određeni stručni krugovi, kao i deo javnosti. Pre svega, zamereno je što Nemanja u ruci nosi mač. Istini za volju, u originalnom predlogu za rešenje spomenika, Nemanja je u ruci držao krst. Neki tvrde da je do izmene došlo iz razloga što je na spomeniku Nemanja nosio ruski krst, ali to je bilo vrlo lako rešivo, jednostavnom prepravkom izgleda krsta. Po svemu sudeći, dakle, u pitanju je nešto drugo. Predstavnici vlasti navode da je odlučeno da se umetnik zamoli da mesto krsta stavi mač kako bi se naglasila Nemanjina svetovna uloga, jer je, ipak, akcenat ovog spomenika na njegovoj državničkoj ulozi, a ne na potonjoj figuri monaha i svetitelja.

Uostalom, Nemanja se zamonašio tek tri godine pred svoju smrt. Ipak, sve predstave koje imamo o njemu su sa fresaka manastira, u kojima je on predstavljen u monaškoj odori. Odatle i predstava njegovog lika. Stoga, pored činjenice da mu mač stoji neprirodno u ruci, jer je poza projektovana za krst, mnogi smatraju da je posve nepriličan i prikaz njega kao vladara u monaškoj odori. Ipak, pitanje je koliko je Nemanjina odeća na spomeniku isključivo monaška.

Kontroverze oko prikaza Stefana Nemanje

Jedna od zamerki je bila i vladarska kruna sa perpendulijama (niskama bisera) sa strane, s obzirom da je upitno da li je Nemanja, kao veliki župan, uopšte nosio bilo kakvu krunu na glavi. Objašnjenje koje smo dobili jeste da je ovakva kruna nešto što su vladari tog ranga u tom periodu mogli da nose ili su nosili.

Predstava Stefana Nemanje je neodvojiva od njegovog crkvenog života. Zamonašivši se, dobio je ime Simeon, a nakon smrti je kanonizovan kao Sveti Simeon Mirotočivi. Na našem spomeniku, on na grudima nosi krst - varijantu enkolpiona, koju su nosili samo crkveni velikodostojnici, što je još jedna u nizu zamerki u pogledu mešanja simbolike i, uopšteno, nejasne orijentacije ili suštine spomenika. Međutim, s obzirom da se radi o periodu koji je vrlo slabo dokumentovan, o izvorima koji Nemanju gotovo isključivo predstavljaju u njegovoj monaškoj ulozi, kao i o dvojakoj prirodi njegovog uticaja, sa jedne strane na razvoj srpske državnosti i sa druge, na razvoj srpske kulture, onda se sa pravom postavlja pitanje da li je uopšte bilo moguće na jedinstven način odrediti i prikazati Stefana Nemanju.

Nemanja u desnoj ruci nosi podignut mač, dok u levoj drži odlomak iz Hilandarske povelje. To je, zapravo, osnivačka povelja manastira Hilandar, koji je Nemanja na Svetoj Gori osnovao zajedno sa svojim sinom, Svetim Savom, i koji je do danas ostao jedini srpski manastir među dvadeset pravoslavnih manastira koji se nalaze na tom mestu. Taj spis, na stroslovenskom jeziku, čuva se i dalje u Hilandaru i predstavlja, zapravo, Nemanjin životopis. Na pergamentu koji Nemanja drži u ruci piše: “I Bog postavi me velikoga župana, narečenoga u svetom krštenju Stefana Nemanju. I obnovih svoju dedovinu i većma utvrdih Božjom pomoću i svojom mudrošću”. Na prstu ruke kojom drži povelju, uočljiv je vladarski prsten.

Na kraju, čuli su se i glasovi koji su davali primedbe na predstavu njegovog kaiša i kopče, ali jednostavnom pretragom na internetu vidi se da je izgled koji je prikazan na statui Stefana Nemanje nešto što je bilo sasvim odgovarajuće srednjem veku.

Ovaj zaista grandiozni spomenik, koji teži između 70 i 80 tona, nesumnjivo privlači pažnju javnosti i predstavljaće zasigurno značajnu turističku atrakciju.

Nemanja gleda na ulicu koja je još 1896. godine imenovana po njemu. Nemanjina ulica je dugačka tačno jedan kilometar i završava se na Trgu Slavija, odakle se na nekih 400 metara uzbrdo uzdiže veličanstveni Hram Svetog Save, podignut u čast njegovog sina, Rastka, koji je ostao upamćen u srpskoj tradiciji kao duhovni otac srpskog naroda, Sveti Sava. Dakle, i tu pronalazimo simboliku, budući da Nemanja zapravo gleda na Hram Svetog Save, čiju kupolu možda i može uočiti sa visine od 23,5 metra. Iz vizure običnog čoveka, to je ipak nemoguće zbog zgrada koje blokiraju pogled.

Romantično, zamislićemo da je ovo ujedinjenje oca i sina u srpskoj prestonici znak ponovnog rađanja jake srpske države, kako u političkom, tako i u duhovnom smislu.

Pogledajte naš video o novom Savskom trgu i spomeniku Stefanu Nemanji: